Tα δρώμενα της Καθαράς Δευτέρας στη Χίο.

Το πρόγραμμα  της Καθαράς Δευτέρας ήταν αρκετά φορτωμένο για θα συμπεριλάμβανε την επίσκεψη σε δύο «αγάδες» και έναν «νεκρό». Ξεκινήσαμε  πρωί-πρωί προς τα Νοτιόχωρα. Το έθιμο του «αγά» γίνεται κάθε χρόνο την Καθαρή Δευτέρα στα Μαστιχοχώρια –  Ολύμποι, Μεστά, Ελάτα και Λυθί –  και έχει τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία, όταν η Τουρκική Διοίκηση συνεχώς ανικανοποίητη, απαιτούσε από τους χωρικούς αβάσταχτους φόρους.

Συγκεκριμένα περί του εθίμου ο Παντελής Κόκκαλης στο «Απόκρεω εν Τουρκοκρατία στη Χίο» αναφέρει :

« Οι χοροί εκρατούσαν έως την Κρεατερή Κυριακή, την δε Δευτέραν  της Τυροφάγου παρίστανον τον Αγάν προς ανάμνησιν του ότι εις τους Ολύμπους κατοικούσε προ του1822 κάποιος αγάς, επόπτης των Κυβερνητικών δικαιωμάτων επι της μαστίχης, την οποίαν ο κάθε κάτοικος ήτο υποχρεωμένος να παραδίδει ως φόρον εις την Κυβέρνησιν, είχε δε τότε το δικαίωμα να δικάζει μικράς υποθέσεις».

Από τότε το δρώμενο της αναπαράστασης του Αγά έχει ως εξής.

Ο Αγάς παρέλαβε έναν επισκέπτη

Ένας  από τους χωρικούς – που να είναι δυναμικός, χωρατατζής, ετοιμόλογος  και να ξέρει πρόσωπα και καταστάσεις – ντύνεται τούρκος Αγάς και κάθεται σε μιά εξέδρα που στήνεται για αυτό τον σκόπο στην πλατεία του χωριού. Πλάι του στέκεται ο βεζύρης του Αγά (σημερινός εισαγγελέας), ο γραμματέας που βαστά τα πρακτικά της δίκης και δυό δικαστικοί κλητήρες.  Μπροστά τους στην τράπεζα στρωμένα γλυκά, φρούτα και μπόλικη ρακί. Την Καθαρά Δευτέρα λοιπόν, η πλατεία γεμίζει κόσμο που κάθονται να φάνε, να πιούν  και να διασκεδάσουν.

Ο Αγάς ψαρεύει «θύματα» είτε απο τους καθισμένους είτε απο τους περαστικούς που σε περίπτωση δεν προσέλθουν, οδηγούνται με το στανιό από τους δυό ζαπιέδες (κλητήρες, αστυνομικούς). Ο Αγάς τους κατηγορεί για  φαινομενικά αστείες αιτίες, σχετικές όμως με τη προσωπικότητα και την επαγγελματική ιδιότητα κάθε κατηγορούμενου.

Πολλές φορές τα αστεία κρύβουν κάποιους  υπαινιγμούς για πραγματικές καταστάσεις – ειδικά αν αφορά εργολάβους δημοσίων έργων ή πολιτικούς – αλλά είναι τέτοιο το πνεύμα της ημέρας ( χαρά, αυτοσαρκασμός και διακωμώδηση των πάντων)  που ο καθείς πληρώνει το αντίτιμο του προστίμου του και μέσω γέλιων και αστεϊσμών αποχωρεί ευτυχής.

Ο χορός των παντρεμένων στα Μεστά

H επισκεψή μας στα Μεστά ήταν σύντομη, διότι τον κόσμο και το περιβάλλον του χωριού, το είχαμε χαρεί πριν δυό μέρες  το Σαββάτο όταν παρευρεθήκαμε στη γιορτή των παντρεμένων. Τα παλιά τα χρόνια γιορτάζαν μόνοι τους το ένα Σάβββατο οι λεύτεροι, το επόμενο οι παντρεμένοι και την Καθαρά Δευτέρα όλοι μαζί.  Το γλέντι είχε ξεκινήσει με τα «χοντρά» όργανα, τις τσαμπούνες και τα τουμπάκια και όταν φτιάχθηκε το κέφι ήλθαν και τα «ψιλά» τα κλαρίνα, βιολιά, λαγούτα  και μπουζούκια.

Ο χορός των μασκαρεμένων παντρεμένων,

Στους Ολύμπους πέντε λεπτά δρόμος, χαρήκαμε το δρώμενο του Αγά. Το χωριό πραγματικά το πιό καλοδιατηρημένο απο τα Μαστιχοχώρια όχι μόνο στο εσωτερικό του, αλλά και στο εξωτερικό του. Καμία σύγχρονη κατασκευή  δεν χαλούσε την  εικόνα του Μεσαιωνικού οικισμού. Οταν διασχίσαμε τα στενά σοκάκια με το καλντερίμι και ανταμώσαμε τη μικρή πλατεϊτσα νομίσαμε οτι βρισκόμαστε σε μιά ψεύτικη σκηνογραφία.

Σκηνικό εξαίρετης αισθητικής

Η εμπιστοσύνη που δώσαμε σε ένα κοριτσόπουλο την Ελευθερία, στέλεχος του ξενοδοχείου που μέναμε, όταν μας είπε ότι ο καλύτερος αγάς είναι στους Ολύμπους  είχε επιβραβευθεί.

Η γραφική πλατεϊτσα των Μεστών

Στα τραπέζια ο κόσμος έτρωγε τα νηστίμα με τις λαγάνες και ο Αγάς προθερμαινόταν για τις δίκες. Καλόβολος μεν και με μικρά πρόστιμα αλλά με  τσουχτερή γλώσσα,  δεν άφησα άνθρωπο να μην τον περάσει γεννεές δέκα τέσσερεις. Ενδιαμέσως των δικών πέφταν και δυό τρεις χοροί έτσι ώστε να ξεδίνει και ο κόσμος.

Ο Αγάς διαπραγματεύεται το πρόστιμο με τον κατηγορούμενο

Η ώρα πέρναγε όμορφα με δίκες και με νηστήσιμα, αλλά έπρεπε να αλλάξουμε προορισμό και βαριά την καρδιά αναχωρήσαμε. Το γλέντι του «νεκρού» μας τόχαν προτείνει πολλοί, και  κατά το απομεσήμερο πήραμε το δρόμο γιά τον Άγιο Γιώργο τον Συκούση. Το έθιμο αυτό χρονολογείται απο πολύ παλιά και γίνεται απ’ όλο το νησί μοναχά σ’ αυτό το χωριό…

Παρ’ ότι η  δέηση και το άνοιγμα της διαθήκης του «νεκρού» θα γινόταν στην αίθουσα εκδηλώσων του Δημοτικού σχολείου, στο τόπο που είχαν στηθεί  τα τραπέζια και τα όργανα για το γλέντι, εμείς  – όπως αρμοδίως μας είχαν δασκαλέψει – πήγαμε στο  ταβερνάκι της Μαρίας, στη γειτονιά του Πρίνου.

Στο φούμο ρίξαμε και ούζο για να αρωματισθούμε

Εκεί  η ανδροπαρέα φίλοι του «νεκρού» προετοιμάζαν την τελετή, μασκαρευόντουσαν, πίναν, τρώγαν και γλεντούσαν με τα τσαμπουνοτούμπακα.  Μπαίνοντας μέσα, μας υποδέχθηκαν με αλαλάζουσες κραυγές  μας μουτζούρωσαν και μας καπελώσαν. Το έθιμο του μουτζουρώματος βαστά από τα παλιά χρόνια,  όπου στις μέρες μας , μες  στο φούμο απο την πυροστιά, , ρίχνουν και λίγες σταγόνες ούζο για νάναι μυρωδάτο!

Το φούμο και το κραγιόν έδωσαν και πήραν

Οι κόκκινοι χρωματισμοί γινήκαν από τα κραγιόν των γυναικών των φίλων  του εκλειπόντος που ακόμα θα τα ψάχνουν. Ενώ μέσα στην στενόχωρη αλλά φιλόξενη κάμαρα του ταβερνείου γινόταν χαμός, στον δρομίσκο απ’ έξω, καθάριζαν τα βάγια της λειτανίας, έφτιαχναν τα λάβαρα με τις κεφαλές των σφαγμένων κριαριών και σκάρωναν την κάσα του μακαρίτη.

Του τοποθέτηση του νεκρού στη αυτοσχέδια κάσα.

Μιά  σκάλα σαν βάση,  και απο πάνω μουσαμάδες, με  μιά στρώση άχυρο σαν  στρώμα  , για να μην πονέσει ο μακαρίτης. Οταν έφθασε η ώρα, θα ήταν τέσσερεις, σηκώθηκαν γιά την πομπή. Ξάπλωσαν τον «νεκρό» του βάλαν κάθετα ανάμεσα στα σκέλια του,  ένα κούτσουρο, ομοίωμα ανδρικού φαλλού για να φαίνεται η λεβεντιά του εκλειπόντος, στήθηκαν στη σειρά τα τουμπάκια, οι τσαμπούνες,  τα λάβαρα, η απαρηγόρητη χείρα  οι 6 νεκροθάφτες και ο νεκρός, οι παπάδες με την αγιαστούρα και πίσω πλήθος κόσμου.

Η περιφορά του νεκρού στο χωριό

Η λειτανεία πέρασε από τις περισσότερες γειτονιές με ενδιάμεσες στάσεις για να γίνουν οι σχετικές δεήσεις και τέλος κατέληξε στο Δημοτικό σχολείο. Εδώ στη μεγάλη αίθουσα, παρουσία όλου του χωριού εκηδεύθη ο άμοιρος νεκρός, ενώ ο παπάς  πλάι  εκφώνησε  τη διαθήκη, τρεις ολόκληρες σελίδες αποκλειστικά σεξουαλικού περιεχομένου. Ας αρκεστούμε στην εισαγωγή  :

Οι παπάδες με την αγιαστούρα προηγούνται

« Στερνή επιθυμία μου είναι σαν θα πεθάνω

εκατοντάδες γυναικών στον τάφο μου απάνω

να πλακωθούν ολόγυμνες από μπροστά και πίσω

μπά και καβλώσω πιά και γω και σηκωθώ και χύσω…»

Η απαγγελιά της διαθήκης ενώπιων όλων των κατοίκων, μικρών, μεγάλων διήρκεσε αρκετό χρόνο –  καθότι είχε πολλά να αφήσει ο μακαρίτης – και αντιμετωπίσθηκε χωρίς κανένα ίχνος  πουριτανισμού και  σεμνοτυφίας…

Η ανακοίνωση της διαθήκης

Το δρώμενο του «νεκρού» είναι παλιό και εδώ και πολλά χρόνια ερευνητές ή περιηγητές αφηγούνται το έθιμο όπως ο Παντελής Κόκκαλης στο «Απόκρεω επί Τουρκοκρατίας εις την Χίον» :

«Αι εορταί των Απόκρεω εις την Χίον ως και αλλαχού, ίναι απομεινάρια Διονυσιακά μαρτυρούντα προφανώς την συνέχειαν της ελληνικής φυλής δια μέσου των αιώνων. Ο κυκλικός χορός, ο αποκριάτικος, αι μεταμφιέσεις, αι μιμητικαί κινήσεις, τα σύμβολα που παριστάνουν την παντός είδους γονιμότητα, είναι παρόμοια των εορτών των Διονυσιακών.

Ακόμα και οι αστεϊσμοί, αι τολμηραί αθυροστομίαι, αι ισχύουσαι μέχρι τινών ετών εις Χίον ομοιάζουν τους «γεφυρισμούς» ή «τα εξ αμάξης» τα οποία ελέγοντο κατά την λατρείαν του Διονύσου. Αι Απόκρεω συμβολίζουν την είσοδον από τον θάνατον, δηλαδή τον χειμώνα εις την ζωήν, την άνοιξι. Και το γεγονός πανηγυρίζεται με έξαλλον τρόπον προς εκδήλωσιν της αγάπης που τρέφει ο άνθρωπος εις την ζωήν».

Το λάβαρο με την κεφαλή του τράγου

Φεύγοντας απο το όμορφο νησί  της Χίου, με μοναδικές εντυπώσεις,  θά θελα  να ευχαριστήσω κατ’ αρχάς τους δυό καθοδηγητές μου στο νησί. Την Βάσω Κριτάκη που επί μήνες  ολόκληρους αλληλογραφούσαμε  ώσπου  νάλθει η στιγμή της επίσκεψης  και όπου μου παρέδωσε ένα απίστευτο «εγχειρίδιο» με πληροφοριοδότες – από ερευνητές, μουσικούς μέχρι και παστελάδες –, πανηγύρια και δρώμενα.

Τον παλιό φίλο Γιώργο Μισσετζή που επι 4 ημέρες με συνόδευε στα ταξίδια μας στα δρώμενα της Αποκριάς.. Στη συνέχεια τη Αριστέα Κουφοπαντελή, βιβλιοθηκονόμο της Βιβλιοθήκης Κοραή – της μεγαλύτερης περιφερειακής βιβλιοθήκης της χώρας μας –  που με καθοδήγησε με ιδιαίτερη φροντίδα και επιμέλεια  στον εντοπισμό και το ξεδιάλεγμα της σχετικής βιβλιογραφίας απο τους 200.000 διαθέσιμους τίτλους. (βιβλιογραφία  και υλικό που χρειασθεί για την μετέπειτα έρευνά μου).

Τον Βαγγέλη Ρουφάκη εκδότη του περιοδικού Δάφνη γιά τις πολύτιμες του πληροφορίες αλλά και για τις σπάνιες φωτογραφίες απο το φωτογραφικό του αρχείο  που ευγενώς μου παραχώρησε.

Η οικοδέσποινα των Μεστών

Και απο κει και πέρα την κυρία Αγγελική Συράκη, τον Κυριάκο και τον Δημήτρη Φρεζούλη, την Αννα Κλαδιά,  την  Ελευθερία Παπαγιαννάκη και τέλος το καταπληκτικό ξενοδοχείο (με πολύ ενδιαφέρον Πρωινό…)  Ελληνικό Κάστρο που με φιλοξένησε όλες αυτές τις μέρες του αποκλεισμού μου.